Хиббалә ис. (Җептән ясалган) тозак. Дошманнар хиббаләне салып карый, тургайның тозагына лачын төшмәс. (Ак.)

сущ. Силки.

Хиддәт ис. 1) Ачулану, чәпчеп китү, кабарыну. Нәдән бу хиддәт, и шагыйрь. (Дәрд.) 2) Катылык, кискенлек. 3) Дәртлелек.

сущ. 1) Горячность, вспыльчивость, гнев. 2) Острота, грубость. 3) Рвение, пыл.

Хидмат ис. Хидмәт-нен к.

мн. от хидмәт.

Хидмәт ис. Эш, хезмәт, йомыш. Мин сезә бер олуг хыдмәт илә кәлдем. (3. Биг.)

сущ. 1) Служба. 2) Услуженке. 3) Работа, должность. 4) Услуга.

Хидью ф. ис. Патша, әмир (Мисыр мәмләкәтенең хакиме, дәүләт башындагы кешесе, хәлиф).

п. сущ. Государь, владыка, повелитель, хедив (правитель Египта).

Хизеб ис. 1) Партия (политик). 2) Бер труппа, бүлек. 3) Коръәннең алтмыштан бер өлеше. Бу шәйтан коралын уйнап утырганчы, хазбеләгъзам укысаң, җәннәткә керермен дип курка торгансың",— диде (Г. Газиз).

сущ. 1) Партия (политическая). 2) Группа людей. 3) Шестидесятая часть Корана.

Хизлан ис. 1) Хурлыкка төшү, көлкегә калу. Тәүбәсез китмәк кашы хизлан икәндер белмәдем. (Һ. Сал.) 2) Ярдәмчесез калдыру.

сущ. 1) Позор, бесчестье, 2) Оставление без помощи.

Хизыр кара: хозыр.

см. Хозыр.

Хикая, хикаять* кара: хикәя.

см. Хикәя.

Хикмият Хикмәт-нең к.

мн. от хикмәт.

Хикмәт* ис. 1) Хикмәт; фәлсәфә. 2) Мәкаль. 3) Сәер, әкәмәт! Шулай дисәң генә, юкса шундый хикмәтләр була, мин сиңа әйтим. (Ш. Кам.) 4) Сер. 5) Белем.

сущ. 1) Мудрость; философия. 2) Мудрое изречение, поговорка, пословица. 3) Странно! Чудно! 4) Тайна, секрет. 5) Знание; просвещение.

Хикмәте гамәлия ст. Практик белем.

сс. Практическое знание.

Хикмәте гыйльмия ст. Фәнни белем.

сс. Научное знание.

Хикмәте назарыя ст. Теоретик белем.

сс. Теоретическое знание.

Хикмәте табигыя ст. Физика, гомумән табигать белеме.

сс. Физика, вообще естественные науки.

Хикмәт шинас ст. Белемле, гыйлемле кеше, хикмәт белүче.

сс. Знающий, мудрец, учёный.

Хикыд ис. Яшерен ачу тоту, кинә, тыштан дус булып, эчтән дошманлык. Хикыд, ягъни заһирән дус күрсәтеп эчтән дошманлык белән интикам күзәтеп тармактыр. (К. Нас.)

сущ. Злоба, ненависть, вражда, скрытое чувство неприязни.

Хикәм Хикмәт-нең к.

мн. от хикмәт.

Хикәя* ис. 1) Сөйләп бирү, хикәя. 2) грам. Туры сөйләм.

сущ. 1) Рассказ, повесть, 2) грам. Прямая речь.

Хикәят Хикәя-нең к.

мн. от хикәя.

Хилафе гадәт ст. Гадәткә каршы. Йосыф хилафе гадәт озын тегелгән тужуркасының, кесәсенә кулын тыгып килеп керде (Г. Газиз).

сс. Против обычая.

Хилафе заһир ст. Ачык, билгеле булган күренешкә каршы. Элек мактаулы булып та соңра хилафе заһар булды. (3. Биг.)

сс. Явное расхождение, разногласие.

Хилафе канун ст. Законга (тәртипкә) каршы.

сс. Противозаконный.

Хилафе кыяс ст. Кагыйдәгә каршы; туры килми торган (берәр кагыйдәгә). Зөләйханың әнисени хилафе кыяс тапмадыгыннан. (3. Биг.)

сс. Несоразмерность, несоответствие (какому-либо) правилу.

Хилафе фараз ст. Уйлаганның киресе; уйлаганга каршы.

сс. Не то, что предполагалось.

Хилафе шәрыг ст. дини Шәригатькә каршы. Камилә белән "Урыс Пәкри" дигән бер егетнең уйнаш кылу, хилафе шәргъ мөнәсәбәттә булуда тәһмәт итеп ... (Г. Ибр.)

сс. рел. Антизаконный (несоответствующий законам шариата).

Хилафән р. Карышып, каршылык итеп, киресенчә буларак.

н. Вопреки тому, что..., в отличие от ..., в противоположность...

Хилафәт ис. 1) Хәлифәлек; хәлифә исемен алу. 2) Хәлифә кул астындагы ил, 3) Хәлифәлек заманы. 4) Урынбасарлык.

сущ. 1) Звание халифа. 2) Халифат. 3) Эпоха правления халифа. 4) Заместительство.

Хилгать ис. Югары дәрәҗәле кешеләр тарафыннан бүләк ителгән („кидерелгән") кыйммәтле өс киеме. Өстенә ятмыш хилгать кидерде. (К. Нас.)

сущ. Жалованная одежда, награда („шуба со своего плеча").

Хилем ис. 1) Йомшаклык, юашлык, ачусызлык. Бер кеше сине явыз холкы белән ачуландырса, син хилмең белән аңа вәгазь кыл. (К. Нас.) 2) Акыллылык.

сущ. 1) Кротостъ, мягкость, доброта. 2) Благоразумие.

Хили, хәйлир. Байтак, яхшы ук күп. Хатыны яныннан чыкканына хили заманнар үтте. (Г. Фәез.)

н. Много, часто.

Хилка ис. 1) Балдак, боҗра, алка, 2) Түгәрәк; утырган кешеләр түгәрәге. Нәкъ эче азгын мөрит, мәҗнүн ишаннар хилкасы. (Г. Тук.)

сущ. 1) Кольцо, серьга. 2) Круг (людей).

Хилкать ис. 1) Табигать. 2) Яратылыш. 3) Тышкы күренеш; буйсын. Хилкате кебек холкы да гүзәл имеш. (К. Нас.)

сущ. 1) Пргирода; естество. 2) Сотворение, создание. 3) Внешиий вид, наружность; сложение, форма.

Хилкате галәмст. Дөнья яратылышы.

сс. Сотворение мира.

Хилкыйс. Тумыштан булган, табигый.

прил. Естественный. природный, врождёнпый.

Химарис. Ишәк. Син химар дип хурлаганың, заты тулпар улмасын. (Ак.)

сущ. Осёл.

Химая, химаять ис. 1) Яклау, саклау. Химаять әйләдең пивнойда динне. (Г. Тук.) 2) Берәүнең кулы астында булып саклану.

сущ. 1) Защита, покровительство. 2) Иметь чье-либо покровительство.

Хин ис. Вакыт, заман, чак. Кара, ямьсез болытлар булдылар пайда шул ук хиндә. (Г. Тук.)

сущ. Время, пора; момент.

Хина, хинаэ ис. Кына; үләннән ясалган кызыл буяу.

сущ. Хенна, хна; растительная краска красного цвета.

Хинзир ис. Дуңгыз, чучка. Тәгали ит, дисәм сезгә әрәм сүз: Сәмаләр кинәле хинзиргә каршы. (Г. Тук.)

сущ. Свннья.

Хинсыйр ис. Чәнчә бармак.

сущ. Мизинец.

Хинта ис. Бодай.

сущ. Пшеница.

Хирасәт I ис. Игенчелек. Хирасәт әһеленнән беренең киемен алып кидем. (К. Нас.)

сущ. Земледелие; хлебопашество.

Хирасәт II ис. Саклау, саклык. i>Этең бик яхшы хирасәт кыладыр, өрмәке белән бетен шәһәрне яңгыратадыр,— диде. /i>(К. Нас.)

сущ. Охрана, охранеиие.

Хираҗ (хәраҗ) ис. Налог (кайбер ислам дәүләтләрендә мөселман булмаганнарга салына торган салым). Хираҗ бирмәсәлзр, елгалар ташып, хираҗ бирмәгәннәрне гарык итәр иде. (К. Нас.)

сущ. ист. Подать, налагавшаяся на иноверцев в некоторых мусульманских странах.

Хирз ис. тар. 1) Төрле куркынычтан саклаучы урын. 2) Бөти, тылсым.

сущ. 1) Крепость, твердыня. 2) Талисман, амулет.

Хирзе җан гф. ст. дини Җан саклый торган тылсым, бөти. Итәрләр хирзе җан күмгәч сүзеңне. (Дәрд.)

ар.-п. сс. Душеспасительный талисман.

Хирка ис. Дәрвишләрнең өс киеме.

сущ. Рубище, отрепье, обычная одежда дервишей.

Хирка пуш гф. ис. Дәрвиш, хирка киюче. Вакыт эчендә бер дәрвиш бар иде, хирка пуш ирде (Мәхмуд бине Гали).

ар.-п. сущ. Дервиш.

Хирман ис. Мәхрумлек, мәхрум булу. Дөньяма, гокбами ектым нәс вә хирманылә бән. (Г. Тук.)

сущ. Лишение, запрещение.

Хирфәт ис. Яшәү чыганагы булган һөнәр, кәсеп.

сущ. Источник существования, занятие, ремесло, профессия.

Хирыс* ис. 1) Комагайлык, комсызлык. Вә дәхи бере, нәфсенең хирыслыгы сәбәпле, гайре кешегә изгелек ирешмәкен эстәмәячәктер. (К. Нас.) 2) Бик артык кызыгу, теләү. 3) Саклык.

сущ. 1) Алчность, жадность. 2) Сильное желание. 3) Осторожность.

Хирәд ф. ис. Акыл, зиһен, хәтер.

п. сущ. Ум, разум, память.

Хирәдмәнд ф. с. Акыл иясе, акыллы.

п. прил. Умный, разумный; учёный, мудрец.

Хирәф Хирфәт-нең к.

мн. от хирфәт.

Хис*, хисс ис. Хис, сизү, тою, сизем, тойгы.

сущ. Ощущение, восприятие; чувство.

Хисаб ис. 1) Исәпләп чыгу. 2) Хисап, исәп.

сущ. 1) Исчисление. 2) Счет, расчет.

Хисабият ис. Хисап гыйльме. Мөхәммәт бине Фазилнең хисабияттан хәбәре юк иде. (К. Нас.)

сущ. Арифметика.

Хисабдан гф. ис. 1) Хисап гыйльмен белүче. 2) Счетовод, бухгалтер.

ар.-п. сущ. 1) Знающий арифметику. 2) Счетовод, бухгалтер.

Хисабәт ис. 1) Хисаплау, санау, хисапка алу. 2) Хисап бирү.

сущ. 1) Считание, счет. 2) Отчитывание (перед кем-либо).

Хисал ис. Хасләт-нең к. Хисалең җөмләсидин яхшыракый. (Ут. Им.)

сущ.мн. от хасләт.

Хисар ис. Курган, ур, ныгытылган җир, ныгытма.

сущ. Укрепление, форт, ограждение, крепость.

Хисас ис. Өлешләп тарату, өлеш чыгару.

сущ. Раздача, делёж, выделение доли.

Хисне хәсыйн ст. Һөҗүмне кире кайтара торган ныгытма, янына барырга да мөмкин булмаган ныгытма. Бу өлфәтлек куәте бер хисне хәсыйндыр ки, аның белән залимнэрнең золымы дәфгы кылыныр. (К. Нас.)

сс. Неприступная крепость.

Хисса ис. Өлеш, үзенә тиешле күләм, пай. Бу тереклектә аз хисса белән калган зәгыйфьләргә каршы син үзеңнең йөрәгеңдә шәфкать, мәрхәмәт тоясың. (Ф. Әмир.)

сущ. Часть, доля, пай; квота.

Хиссагир гф. ис. Өлеш алучы.

ар.-п. сущ. Получающий свою долю.

Хиссадар гф. с. Өлеш иясе, өлешләнүче, файдаланучы, өлешкә катнашучы. Мәҗлестәге адәмнәр һәммәсе сүзеннән хиссадар булсыннар. (К. Нас.)

ар.-п. прил. Участник, пайщик, пользующийся своей долей (чего-ни-будь).

Хиссе батыйни ст. Эчке сизү, күңел сизүе, эчке тойгы.

сс. Внутреннее чувство.

Хиссе заһири ст. Тышкы сизү, физик сизү, тышкы тойгы.

сс. Физическое ощущение.

Хисси с. Сизү(гә), тою(га караган).

прил. Чувственный, ощутимый.

Хиссият Хисс-нең к. длка-диринец ... гаклына, фәһменә астибдадлы хиссият мөдир. (Ш. Баб.)

мн. от хисс.

Хиссияте кальбия ст. Күңел хисләре. Шигырьләрнең күбрәге хиссияте калъбиягә караган. (М. Гаф.)

сс. Душевное восприятие, чувственность.

Хиссәт ис. 1) Саранлык, катылык, 2) Хәсислек, түбәнлек, әшәкелек.

сущ. 1) Скупость, скаредность. 2) Низость, подлость.

Хисын ис. Крепость, курган, ныгытма.

сущ. Крепость, цитадель, твердыня.

Хитаб м. III. Эндәшү, сүзне берәүгә юнәлтеп сөйләү; сүз, мөрәҗәгать.

м. III. 1) Обращение (к кому-либо). 2) Речь.

Хитабән р. Эндәшеп, сүзне юнәлтеп.

н. Грворя, обращаясь. (кому-либо).

Хитабәт м. III. Ораторлык, сүз сөйләүчелек.

м. III. Ораторское искусство.

Хитам I ис. Бетү, тәмам булу, азагына ирешү, соң, азак. Кушмый юләр моназәрәгә хитам буларак... (Ф. Әмир.)

сущ. Конец, заключение, окончание.

Хитам II (хитем) ис. Нукта, тезген.

сущ. Недоуздок, повод.

Хитан ис. Сөннәткә утырту, кистерү.

сущ. Обряд обрезания.

Хифзыссыйхәт гыйб. Сәламәтлекне саклау һәм аның юллары.

фр. Сохранение здоровья, гигиена.

Хифыз ис. 1) Саклау, күзәтү. Дус дус булмас, таки дусын өч турыда хифыз вә ригая кылмаса,— диде. (К. Нас.) 2) Күңелдән белү, хәтердә тоту.

сущ. 1) Сохранение, хранение, защита. 2) Запоминание.

Хиффәт ис. 1) Җиңеллек. 2) Акыл җиңеллеге. Ул, кеше сүзен бетермәс борын, сүз башлар, бу аның хиффәте гакылына вә мөрдввәтенең юклыгына дәляләт кылыр. (К. Нас.) 3) Җитезлек.

сущ. 1) Лёгкость, легковесность. 2) Легкомыслие. 3) Живость, проворство.

Хиш ф. ис. 1. Якын, туган, кардәш. Күреп хиш вә тәбарым дусты ярым. (Ут. Им.) 2. Үз, үзенеке.

п. сущ. 1. Близкий, родной, родственник. 2. Свой, собственный.

Хишем ф. ис. Ачу, ачулану.

п. сущ. Гнев, ярость.

Хишман ф. ис. Ачулы кеше, ачучан.

п. сущ. Сердитый, гневливый.

Хишемняк ф. с. Ачулы, бик ачуланган, ачуы кабарган, ачуы чыккан. Падишазадә бу сүзне ишетте, хишемняк булып ... вәзирне чакырды (Мәҗмәгыл хикәять).

п. прил. Гневный, разгневанный, рассерженный, разъярённый.

Хишт ф. ис. Кирпеч. Бу төрбәнең кайбер хиштлэре йирә гпөшмеш булса да, мэнзарэсе гүзәлдер. (Ш. ж.)

п. сущ. Кирпич.

Хиям Хәймә-нең к.

мн. от хәймә.

Хиянәт* ис. Алдау, сатылу, хыянәт итү, хаинлек.

сущ. Предательство, вероломсгво, измена, коварство.

Хиянәткяр гф. ис. Хыянәт эшләүче, хыянәтче, җансатар.

ар.-п. сущ. Изменник, предатель.

Хияр ис. 1. Кыяр. 2. Ике нәрсәдән яхшысын сайлау.

сущ. 1. Огурец. 2. Отбор, самое лучшее.

Хиҗаб ис. 1) Пәрдә, йөз өрткеч. Зөһрә кыз ап-ачык хиҗабсыз күренә иде. (М. Гаф.) 2) Оялу, тартыну. 3) Чаршау.

сущ. 1) Покрывало. 2) Стыдливость, скром--ность. 3) Занавес, ширма.

Хиҗаp ис. Гарәбстанның көнбагышында Кызыл диңгез буендагы бер өлкә (башкаласы Мәккә шәһәре).

сущ. Хиджаз - область в Саудовской Аравии.

Хиҗаләт ис. кара: хәҗаләт. Сезгә бурычлы булганлыктан, каршыгызга килергә хиҗаләт кыйлалар, — диде. (К. Нас.)

сущ. см. Хәҗаләт.

Хиҗарә Хәжәр-нең к.

мн. от хәҗәр.